ترتيب سوره‎ها در قرآن  

ترتيب سوره‎ها نمي‎تواند به ترتيب نزول آنها باشد زيرا:

اولاً: سوره‎هاي مَدَني كه يقيناً پس از هجرت نازل شده‎اند در اول قرآن و سوره‎هاي مكي كه قبل از هجرت نازل شده‎اند در آخر قرآن قرار گرفته‎اند، درحالي كه اگر بخواهد به ترتيب نزول آنها باشد بايد سوره‎هاي مكّي در ابتداء و سوره‎هاي مدني در آخر قرار مي‎گيرند؛

ثانياً: در روايات آمده است كه اولين سوره نازل شده سوره «علق» و سپس «ن و القلم» «مزّمل» «مدثر» و… بوده است در حالي كه در قرآن‎هاي فعلي و موجود، اول سوره «حمد»‌ و سپس سورة «بقره» و… آمده است، پس معلوم مي‎شود كه ترتيب موجود در قرآن‎ها به ترتيب نزول سوره‎ها نيست.[۴]

البتّه به دليل اين‎كه جمع‎آوري و ترتيب سوره‎ها برخلاف ترتيب نزول آنها، اشكال و ايرادي را به دنبال نداشته، لذا مردم هم اعتراضي نكردند و الاّ اگر اين ترتيب و جمع‎آوري آنها به اصل آن ضربه وارد مي‎كرد، قطعاً مسلمان‎ها و به خصوص اميرمومنان امام علي ـ عليه السّلام ـ اجازه چنين كاري را نمي‎داد، بنابراين، ترتيب سوره‎ها به اجتهاد و رأي صحابه بوده است وبه ترتيب نزول آنهاجمع آوري نشده است.

پس از رحلت رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ و پذيرفته نشدن مصحف امام علي ـ عليه السّلام ـ علاوه بر زيد بن ثابت، عده ديگري از بزرگان صحابه به جمع‎آوري قرآن پرداختند از جمله: عبدالله بن مسعود، اُبّي بن كعب، مقداد بن اسود، سالم مولي ابي حذيفه، معاذ بن جبل و ابوموسي اشعري، البتّه مي گويند: نخستين كسي كه سوره‎هاي قرآن را مرتب كرد، سالم مولي ابي حذيفه بود.[۵] ولي به هر حال ويژگي قرآن جمع‎آوري شده، كه قرآن‎هاي موجود نيز از همان ترتيب سوره‎ها پيروي كرده است بدين بيان است:

1. اول سورة حمد كه به عنوان فاتحة الكتاب و اُمّ الكتاب معروف است.
2. «السَّبْع الطِّوال» يعني هفت سوره طولاني (بقره، آل‎عمران ، نّساء، مائدة، انعام، اعراف و انفال).
3. المئين، يعني: سوره‎هايي كه حدود صد آيه دارند (مانند براءة، نحل، هود، يوسف، كهف، إسراء، انبياء، طه،‌ مؤمنون، شعراء، صافات).
4. المثاني، يعني سوره‎هايي كه تعداد آنها به صد آيه نمي‎رسد ولي نسبت به سوره‎هاي ديگر قرآن (به خصوص سوره‎هايي طوال و المئين)، بسيار تلاوت مي‎شوند، كه تعداد آنها نزديك ۲۰ سوره است.
5. اَلْحَواميم، سوره‎هايي كه با لفظ «حم» شروع مي‎شوند و تعداد آنها ۷ سوره است.
6. الممتحنات، كه تعدا آنها قريب به ۲۰ سوره است.
7. المفَصّلات، كه از سوره «الرحمن» شروع مي‎شود تا آخر قرآن، يعني سوره‎هايي كه آيه‎هاي آنها كوتاه است و خود سوره و تعداد آيات او كم است و «بسم الله الرحمن الرحيم» زود به زود تكرار مي‎شود.

از اين‎رو ترتيب در مصحف عثماني، همان ترتيبي است كه در مصحف كنوني وجود دارد و با ترتيبي كه در مصحف‎هاي صحابه در آن وقت به كار برده شده بود، تطبيق مي‎كرد.[۶]

پس از آن‎كه معلوم گشت متن سوره‎هاي قرآن توقيفي و توسط رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ سامان يافته و مرتب شده است، اين‎كه سوره‎ها به سبك و شيوة كنوني را كار پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ دانسته و يا سليقه و اجتهاد صحابه بدانيم، ذره‎اي از اهميت و ارزش والاي قرآن كريم نمي‎كاهد، چرا كه احتمال دارد كساني هم كه ترتيب سوره‎ها را به اجتهاد و سليقه اصحاب مي‎دانند، آن ترتيب را برگرفته از اين كلام حضرت رسول ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ دانسته كه فرمودند: «به جاي تورات هفت سوره بزرگ قرآن، «سبع طوال» و به جاي انجيل «مثاني» (سوره‎هايي كه بسيار خوانده مي‎شود يعني از هود تا نحل) و به جاي زبور «مئين» (سوره‎هاي حدود صد آيه) را به من داده‎اند و سوره‎هاي مفصلات (سوره‎هاي كوتاه كه مكرر با بسم‎الله از هم جدا مي‎شود)،  را هم علاوه و اضافه بر کتاب هاي انبيا به من داده شده است و قرآن مهيمن است بر ساير كتب آسماني.[۷]

پي نوشت ها:
[۱] . خوئي، سيد ابوالقاسم، بيان در علوم و مسايل كلي قرآن، ترجمة محمدصادق، نجفي و هاشم‎زاده هريسي، واحد خوي دانشگاه آزاد، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۱، ص۳۹۶.
[۲] . معرفت، محمد‎هادي، علوم قرآني، قم، مؤسسه انتشاراتي التمهيد، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۱۲۰.
[۳] . معرفت، محمد‎هادي، تلخيص التمهيد، قم، مؤسسة النشر اسلامي، چاپ سوم، ۱۴۱۴ هـ ق، ج۱، ص۸۱۸.
[۴] . طاهري، حبيب‎الله، درس‎هايي از علوم قرآني، انتشارات اسوه، چاپ اول، ۱۳۷۷، ج۱، ص۲۹۵، (اقتباس).
[۵] . معرفت، محمد‎هادي، علوم قرآني، قم، مؤسسه انتشاراتي تمهيد، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۱۲۵.
[۶] . معرفت، محمدهادي، تلخيص التمهيد، قم، مؤسسه النشر الاسلامي، چاپ سوم، ۱۴۱۴ هـ ق، ج۱، ص۱۱۵ و ۱۴۳ و ۱۷۸.
[۷] . سعيدي روشن، محمدباقر، علوم قرآن، قم، مؤسسه پژوهشي امام خميني، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص۱۵۴.

منبع: اندیشه قم